Mattis Øybø: Ingen er alene

Meiningslekkasje

Roman
Mattis Øybø
Ingen er alene
Forlaget Oktober

Dei siste sidene av Ingen er alene les eg medan eg ventar på ein t-bane. To gamle venninner møtest rett ved sida av: «Så fint å sjå deg,» seier ei smilande kvinne som kjem gåande, «korleis går det med deg?» Den andre kvinna, ved sida av meg på benken, svarer at det går «verkeleg strålande!» Etter å ha gleda meg eit sekund over dette møtet, konsenterer eg meg om boka. Men straks etter merkar eg at nokon står framfor meg. «Så fint å sjå deg! Korleis går det med deg?» Det er den same kvinna, og no snakkar ho til meg! Ho er kanskje 70 år, høg og tynn, med knallblå kjole og eit blendande smil. Med eit ungjenteaktig kroppsspråk set ho seg inntil meg og kikar i boka. «Forlat ditt sinn her,» les ho stakkato, nølande. «Kva slags språk er dette? Eg forstår ikkje.» Eg burde kanskje nemne at dette går føre seg på t-banestasjonen Alexanderplatz i Berlin, og at kvinna snakkar tysk. Eg mumlar – på engelsk – at eg ikkje forstår tysk, ei setning som har modna i munnen min. Eg kjenner meg som ein feig løgnar, men kva enn det no er denne kvinna vil, føler eg at eg må avvise det. I det same legg eg merke til at ho ber på ein bunke med den tyske utgåva av Vakttårnet. På t-banen eit par minutt seinare, ser eg ei ung kvinne lese i Vakttårnet med eit intenst interessert blikk og byrjar å undre meg over grensene for skepsis: Under kva slags omstende får menneska for seg at «skepsis» er det viktige? Og kva får dei til å bli «opne», eventuelt opne for kva? Tankane blir tenkte i lys av Ingen er alene, og vil ha det til at eg under lesinga hadde veksla – nei, oscillert! ukontrollert! – mellom å vere skeptisk og å opne meg for denne boka.

Sekt. Åpningsscena i Ingen er alene er først og fremst nettopp det: ei scene. Ei sekt som kallar seg Menneskesønnen, litt under hundre kvitkledde menneske, samlar seg i Frognerparken om morgonen søndag 24. august 2003, for å vente på verdas undergang. Det heile blir skildra gjennom dei dei tilfeldig forbipasserande sine blikk, i form av ein allvitande forteljar som smyg seg smidig frå det eine perspektivet til det andre. Sekta si tru blir skildra som noko eksotisk, som om menneska i denne boka aldri før hadde sett nokon som har ei form for tru: «Hun merket at hun fortsatt var nysgjerrig, men nå etter at ordet var funnet – tro, tro, tro – på et mer distansert vis, med det moderne menneskets blikk for ekstreme fenomener. Jeg var der. Jeg så det. Så interessant.»

Dette scenarioet er boka sitt omdreiingspunkt, men historia sitt notidsplan er eit halvår seinare. Psykologen Harald Stange har fått ein av dei kvitkledde frå Frogneparken som klient. For verda gjekk ikkje under. Sektmedlemmene venta, men det skjedde ingenting. I tillegg til å vere tidlegare sektmedlem, er Nicholas Berg son av ein kjend filmregissør som forsvann nokre år tidlegare. Gjennom å få Nicholas Berg til å fortelje historia si, prøver psykologen å finne ut kvar alt gjekk gale, men etter kvart kjem noko anna til å bli viktigare: jakta på Josef Berg sin siste film, som etter rykta skal ha sterke effektar på dei som har sett han.

Meisterregissør. Mattis Øybø blandar fiksjon og røyndom for å konstruere ein tenkt, men truverdig norsk filmskapar i same meisterklasse som Terrence Malick, Roy Andersson og Andrej Tarkovskij. Den fiktive Josef Berg laga ikkje like mange filmar som ein Ingmar Bergmann, men dei få han laga blei vidt anerkjende som meisterverk av cineastar over heile verda.

Bergs karriere er på mange måtar svært imponerande gestalta i boka. Skildringa av filmane Våren i Kiev og særleg Gomorrah er skjønnlitterære prestasjonar i seg sjølv, i sjangeren ekfrase (dikt som skildrar eit kunstverk). Dette er filmar eg ville ha likt å sjå! Likevel kjem det inn eit spørsmål som gjeld på eit meir generelt plan: Er Mattis Øybøs språk nyansert og dristig nok til å omfatte alt det ønskjer å omfatte? Forteljarstemma og sitata frå boka om Bergs filmar fortel oss ofte utan vidare kva personane i filmane føler – som om det skulle vere noveller – i staden for å skildre det som skjer på lerretet, slik ein skulle vente av ein filmvitar. På meg verkar dette lite truverdig og litterært «lettvint». Eg skriv lettvint i hermeteikn, fordi det naturlegvis ikkje er lettvint, men Øybø legg lista høgt med denne romanen. Trass i at han er kompleks, er romanen lett å lese, og det er ein kvalitet. Likevel maktar ikkje Øybø å lade språket med den meininga som eg innbiller meg skal til for å løfte romanen opp i den høge litterære divisjonen han kunne ha høyrt heime i, og som han strekkjer seg mot.

Gnostisisme og austleg mystikk. Psykologen Harald Stange er kanskje den mest interessante personen i romanen. Han er «god til å lytte» (sitat frå meir enn éin kjærast), han utøver og taklar yrke og samliv gjennom å vere passiv, men han er ikkje nokon stereotyp figur, og det er heller ikkje kona hans, Helene. Skildringa av samlivet deira sin vekst og fall – den underlege mekanismen som gjer at dei ikkje kan snakke saman, korleis dei taklar det å ikkje kunne få barn – er sterk og utgjer ein viktig del av boka.

Psykologen har eit mantra som stadig blir gjenteke: «Vi forteller hverandre historier for å overleve». (Før fiksjonen tek til, med lita skrift i kolofonen, får vi vite at denne setninga er «forfatterens oversettelse av Joan Didions åpningssetning i boken The White Album (1979).») Men det blir gjort ei uforståeleg rask slutning frå denne observasjonen til det som blir denne romanen og Harald Stange sitt framherskande syn: kunsten som religionserstatning. Vegen frå å fortelje historier, via å «se mennesket i sin sammenheng» til å sjå «Gud».

Sidan portretta av Harald Stange, filmregissøren Josef Berg og sonen hans er såpass nyanserte, blir det også vanskeleg å bli overbevist av fascinasjonen deira for sekta Menneskesønnen og sektleiaren Olav Borman. Borman framstår på alle måtar som ein banal og ureflektert mystikar som predikar eit sjølvkomponert brygg av gnostisisme og austleg mystikk. Fascinasjonen for filosofien hans er sjølvsagt ein reint ytre ting, som ikkje lesaren treng å forstå, men utsegnene hans opptek ein såpass stor del av romanen at ein ikkje kan anna enn å byrje å tru at forteljaren prøver å pumpe ei eller anna form for meining inn i sjølve tenkinga. Dette blir forsterka gjennom gjentakinga av enkeltsetningar, som «Jeg sov, men nå er jeg våken». Boka har fleire gjentakingar som etterkvart får karakter av mantra, deriblant Josef Bergs viktige læresetning «Film er å se uten smerte». Liva til personane i denne boka liknar dei verkelege liva vi ser rundt oss og sannsynlegvis lever, men dei ser ikkje ut til å ville protestere mykje mot å bli skildra på ein måte som er like banalt gjennomsnittleg som den er fordømmande: «De lever på prefabrikkerte forestillinger, historier som kanskje gir dem lykke og tilfredshet, men som ikke er sanne. Nei, deres lykke er falsk. Penger. Karriere. Suksess. De sover, men du skal våkne».

Romanen til Mattis Øybø har misunnelsesverdig klare ambisjonar om å vere eit slikt totalkunstverk som det blir snakka om i boka. Men språket, gjentakingane, dei setningane som skal vere med på å bygge opp verket, blir i staden dei hola meininga står i fare for å lekke ut gjennom.