Hans Herbjørnsrud: Brønnene

Mot nye djupner

I den sjuande novellesamlinga går Hans Herbjørnsrud lenger enn nokon gong. I alle retningar.

Av Øystein Vidnes

NOVELLER
Hans Herbjørnsrud
Brønnene
Gyldendal. 230 sider. 2006

Å starte brødteksten i ei bokmelding med å sitere den belgiske og amerikanske litteraturforskaren Paul de Man er ei halselaus gjerning, sjølv om det er blitt gjort før, eller kanskje nettopp difor. Så det skal eg ikkje gjere. Av uklare grunnar, altså, kjære lesar, desse små setningane først: Bli med ned trappa! Vi blir nøydde til å gå ned i mørkret om vi skal seie noko om Hans Herbjørnsrud si nye bok.

I det korte essayet «The Return to Philology» skriv Paul de Man om korleis «berre det å lese» undergrev dei generelle oppfatningane om litteratur. Han skriv at nærlesing kan avsløre språklege strukturar som det vil vere litteraturundervisinga sitt hemmelege mål å halde skjult. I denne samanhengen kan forståing bli forstått som «ei defensiv rørsle»: Det vi til vanleg vil kalle forståing, er ein strategi for å verne seg mot konsekvensane av lesing. Denne strategien kallar de Man andre stader òg for antropomorfisering, eller kanskje, om du vil, humanisering.

Utan at ein på nokon måte treng å kalle seg dekonstruktivist, er denne – halvt uforståelege eller halvt forståelege – forståinga av litteratur aktuell for lesaren av Brønnene, men ho er òg viktig på sjølve handlingsplanet, for hovudpersonen i den lengste novella, «Skjelettet og anatomiboka».

Berserkargang. Denne teksten er ein feberheit berserkargang av ein novelle. Ja, det er gode grunnar for å seie at denne novella er for god til å vere ei novelle. Truleg er ho eit prosadikt på 102 sider som berre let seg synge i akustikken til sirkulære holrom, som til dømes brønnar. Ho er like språkleg rik som alt Herbjørnsrud har skrive, og ho har dessutan eit strók av angrep og oppgjer. Hovudpersonen angrip ein litteraturforskar som blir ståande som eit symbol på den norske litteraturhistorietradisjonen, og han gjer opp rekneskap for ein forfattarskap som til forveksling liknar på Herbjørnsrud sitt eige.

Opptakta er ein ryddesjau. Då hovudpersonen, som er lærar ved Sagaheim folkehøyskole, skal rydde ut av det gamle materialrommet på skulen i 1976, må han avgjere om det gamle skjelettet i mahogniskapet inst i hjørnet er verdt å ta med seg over i det nye undervisingsbygget. Svaret blir nei: Han tek det med seg heim til garden sin i staden.

Skjelettet skal ha tilhøyrt ein gammal bonde frå Numedal som blei slått i hel i 1835, og obdusert ved Universitetet i Oslo, med mellom andre lækjarstudenten Henrik Wergeland som ein av tilskodarane. Obduksjonen viser at bonden hadde blitt slått i hel med øks, og alt peikar mot at det er hans eigen bror som står bak udåden. Hovudpersonen i Herbjørnsrud si novelle nøstar opp historia bak skjelettet, og korleis det er knytt til eit upublisert dikt av Henrik Wergeland, «Cain og Abel». Handlinga krinsar om hovudpersonen si jakt på dette diktet, og om korleis han sidan prøvar å bli kvitt det. Vi møter dessutan ein ikkje namngitt, overspent litteraturforskar som òg har kome på sporet av diktet.

Wergeland-tradisjonen. For ordens skuld: Diktet «Cain og Abel» finst ikkje utanfor Herbjørnsrud si novelle – skjønt kven veit? – men her gjer det seg di meir gjeldande, sjølv om nesten ingen har lest det. «Dette diktet har sett for mye. De sju siste sidene stirrer øyelokksløst inn i en framtid som ingen av oss er sterke nok til å skue,» skal folkehøyskolelæraren Sjur ha advart då han leste halve diktet høgt i 1918. Siste halvparten leste han berre for seg sjølv. Konsekvensen var at han strauk med, på same måten som Wergeland sjølv.

Herbjørnsrud leikar seg med ei alvorleg forståing av litteratur som ein kamp mellom krefter vi på kvardagar ikkje kan eller vil skilje frå kvarandre, men som er uforeinelege på heilagdagar. Og alle dagar med bøker av Herbjørnsrud mellom hendene er heilagdagar. Prosaen og prosjektet er like hyperbolt som ein kombinasjon av førnasjonalistisk romantikk, futurisme og jordnær post-kvasomhelst, som det jo er.

Viss eg skulle over-humanisere Herbjørnsrud, kunne eg kalle han ein romantikar som i 2006 podar seg sjølv inn i ein oppdrøymd Wergeland-tradisjon. Men sjølv om det er sant, så er problemet at Herbjørnsrud veit det er sant, og han veit at lesaren veit det. Og om lesaren ikkje veit det, så er det fordi den sanne setninga ikkje let seg sameine med Herbjørnsrud sitt fantastiske språk, hans «vesle» språk, på lågmælt høgstil eller høgmælt lågstil. Og språket er «lite» fordi det er «hans», altså eit solid minoritetsspråk, slik Wergeland sitt språk også var det.

Og sanninga om novella er kutta av frå den beskrivande setninga på same måten som Wergeland sine dikt ikkje let seg sameine med Wergeland-tradisjonen, som har gjort namnet like kjent som dikta sjølv er framande. I originalitet og energi overgår Herbjørnsrud si bok Georg Johannesen sitt kjetterske bidrag til Wergeland-resepsjonen, pamfletten Den første sommerfugl frå 1997.

Elastisk. Det må seiast at Herbjørnsrud ikkje berre tøyer språket og litteraturen her, han tøyer lesaren òg, i mange retningar, og særleg i den siste novella i samlinga, «Dvergmål» blir tolmodet sett alvorleg på prøve. Men så langt Hans Herbjørnsrud strekkjer seg utan å miste fotfestet på tunet i Heddal, så elastisk han er i den sjuande novellesamlinga og det 69. året, ville det ha vore ei skam av ein skarve lesar å klage på ryggproblem.

Eg gløymde nesten å nemne at den første novella er ei suveren opning, sjølv om ho har ein fiks slutt. Og den nest siste teksten, som er ein svært levande monolog lagt i munnen på ei jente som ikkje klarer å bestemme seg om ho vil ha mannen sin eller rørleggaren, ville ha vore ein betre måte å gå inn for landing på enn det kaotiske ekko-kammeret av eit vaskeromsdrama heilt til slutt. Men det gjer ikkje noko.

Sagt med utmatta, men begeistra stemme, inn i eit avløpsrør eller ein mikrofon: Eit lite steg for Hans Herbjørnsrud, eit stort steg for litteraturen!

Morgenbladet, 22. september 2006