Tormod Haugland: Orm, ugla og and. Prosa obskura

Jordskjelv i ein ullsokk

essays
Tormod Haugland
Orm, ugla og and. Prosa obskura

Kan den verkelege Tormod Haugland vere så vennleg å reise seg opp?

Det første spørsmålet i teksten må bli: Kan eg skrive ei bokmelding av Tormod Haugland si nye bok? Og det førebelse svaret må bli: Nei, det ville vere for problematisk. Som bokmeldar ville eg setje for mykje på spel, undergrave mitt eige truverde ved å melde ei bok av ein forfattar som for åtte år sidan var læraren min på Skrivekunstakademiet i Hordaland, der vi sat i regnet på kaikanten på Verftet i Bergen og tok diktat med kulepenn på vått papir. Nei, nei, nei, det går ikkje, ikkje ei bokmelding av tekstsamlinga Orm, ugla og and. Prosa obskura av Tormod Haugland, tenkjer bokmeldaren. Men sidan han blir spurt pent, og dessutan mistenkjer at den Tormod Haugland som har gjeve ut denne boka ikkje er den same Tormod Haugland som vi blei kjend med den gongen, gjer han seg opp nokre tvilande tankar. Finst det ein annan Tormod Haugland? Finst det fleire? Eitt er sikkert: Det er ikkje Tormod Haugen som har gjeve ut denne boka, det er ein annan forfattar, sjølv om namnet kan likne. Det er namnet sitt problem, men også namnet sin store sjanse: Namn liknar på andre namn, og den dei står for kan dei både skjule og vise fram. Bokmeldaren, på si side, sit bak sitt eige namn og tenkjer: Kan eg ikkje skrive ei bokmelding, så kan eg kanskje skrive ei bokvarsling. Bokvarslinga, ja, bokmeldinga si så lite påakta kusine, i vår tid av og til omtalt som litteraturverda sitt svar på trafikkskiltet, visuelt uttrykt som ei stilisert bok inne i ein raud trekant. Ja, slik blir det uttrykt, sjølv om vi jo alle veit at det er meir komplekst enn som så, og sjølv om det problematiske framleis er problematisk og alltid vil vere det. Det er det problematiske sitt problem.
For å bøte på habilitetsproblemet – som ikkje først og fremst er mitt problem, men avvisspaltene sitt problem, litteraturen sitt problem, eit nasjonalt problem – skal eg, tradisjonen tru, velje meg ein medvarslar, slik ein jo brukar å gjere det i bokvarslingar. Det er mellom anna dette som gjer at varslinga skiljer seg frå meldinga, og som gjer at sjølve dommen i varslinga framstår som mindre hermetisk, mindre sjølvgranskande, sjølv om det i realiteten jo også kan vere tvert om. Ein kan hugse det A.O. Vinje skreiv om bokvarslinga: «Det er fysst naar to Vardar brenn at Bygdi ser, det ikkje er sjølvtenning». Eg tek opp telefonen, slår nummeret til farmor og spør om ho vil vere medvarslar.

Ein sommar for nokre år sidan flakka farmor yrkeslaus rundt på garden. Ho henta posten to gonger kvar føremiddag, for å gjere håpet større om ein tilfeldig naboprat ved postkassestativet. Når ho tok opp posten lét ho det alltid vere noko igjen, så det støtt skulle vere noko å hente, noko å fiske opp, halde i handa om ho møtte nokon, noko å stoppe opp og studere. Elles rak ho ikring. Eg såg at ho vannsmekta den sommaren, vart tynnare og kvarv. Alle ho vanlegvis kunne ha prata med dreiv rundt i større ringar, i bilar og fly, på ferie, ute av bygda, landet, tida. Ho var igjen, og landskapet rundt henne var tomt, med unntak av ein slektning og granne som gøymde seg i skuggane. Det var eg. Framfor augene mine i skuggane hadde eg bøker. Eg låg på magen og las, på ryggen, på sida og sat på huk. Til slutt blei farmor så lei av gagnlaus gange at ho bestemte seg for å ta opp lesinga, ho òg. Ho spurte meg om bøker, og eg gav henne tankelaust nok ei eg hadde for handa: den første boka til Tormod Haugland. Seinare ga eg henne fleire bøker, men alltid kom ho tilbake til meg med boka i handa, ulest. Dette var ikkje noko for henne. Til og med Henrik Wergeland prøvde eg å prakke på henne, erindringsstubbane Hasselnøtter, men heller ikkje det fall i smak. Eg lét likevel bøkene liggje og flyte rundt på garden i det fine vêret, og nokre gonger såg eg at ho plukka opp ei bok, las litt, la boka ned igjen, til dømes under plometreet, for så seinare å kome tilbake og plukke henne opp igjen, lese litt meir. Av og til kom ho bort til meg for å diskutere det ho hadde lest. Ho tykte det var framandt, sjølv om ho kjende igjen dei ytre omstenda i bøkene. Dei hadde eit landskap ho kunne kjenne igjen, men det var og blei uklart for henne kva dei ville, desse bøkene, og dette uklare verka det først som ho syntest var trugande, men så var det med eitt som ho meinte å kunne gjennomskode det: Å forstå kva desse bøkene ville var umogleg, for dei visste det ikkje sjølv. Dei flakka rundt. Ho flakka rundt og fann bøkene, bøkene flakka rundt og fann henne.

Ei veke etter at eg sende henne eit eksemplar av Orm, ugla og and. Prosa obskura i posten, ringjer farmor meg. Ho seier at ho har lest boka. Ja? seier eg. Kva vil du eg skal seie? spør ho. Eg seier at ho ikkje treng å seie noko. Men då var det vel ikkje meining i at eg skulle lese, seier ho. Nei, seier eg.
Tittelen skjønte eg først ikkje, seier farmor, men ein treng jo ikkje lese lenger enn føreordet for å skjøne, og etter å ha lest heile boka skjøner eg endå meir. Det handlar om dei tre dyra som gøymer seg i namnet til forfattaren, tORMod haUGLAND, sant? Og desse dyrenamna faldar han ut til ein tredelt symbolikk. Dette er ikkje tvisyn i Vinje sin forstand, men trisyn. Symbolikken blir uklart forklart, på karakteristisk vis, der i det myrlendte spennet mellom inste visdom og ytste vås, der Haugland er betre til å finne vegen enn dei fleste. Eg tolkar dyresymbolikken strammare og tynnare, som ein kroppsleg metaforikk, der ormen er kropp, ugla er auge og anda er munn. Og alle desse har eit språk. Eller kanskje kunne ein ha sagt at Tormod Haugland får namnet sitt til å tale, og gir dermed stemme til alle dei delane av seg sjølv som namnet hans nemner. Han fintar ut namneproblemet, ikkje sant? Trikset med tittelen er ein liten, symbolsk demonstrasjon på eit generelt trekk ved Tormod Hauglands tekster: Utan å gå utanfor språket, klarer forfattaren på uventa måtar å peike på språket sitt innhald. «Som et jordskjelv i en ullsokk,» skriv Ole Robert Sunde i etterordet, og det tykkjer eg er veldig godt sagt, seier farmor.

Alle tekstane i samlinga er trykte tidlegare. Her er dei ordna kronologisk, frå 1994 til 2007, med essay, noveller, intervju og andre artiklar om kvarandre. Skilnaden på dei første tekstane og dei seinare tekstane er stor. Det har skjedd ei utvikling. Ein kan godt lese boka som ein roman om Tormod Haugland, men det ein kan også godt la vere. Haugland skriv sjølv i føreordet at tekstane er «samla i bestefars namn». Men bestefaren sitt namn får vi interessant nok ikkje vite, trass i at han konkurrerer med Haugland sjølv om å vere ein slags hovudperson i boka.
Teksten «Snakk ikkje om sola når ho skin», som eir eit intervju med bestefaren, er ein av dei tekstane eg likar best, seier farmor. Det han seier om at ein skal vakte seg for teksten og passe seg for «å falle for den», tykkjer eg at eg kjenner meg igjen i. Han seier: «Eg kjenner dei som har vore bra folk, som har vore i stand til å tenkje klårt, men så har dei vorte fengsla av litterært stoff, og det har verka uheldig inn på dei, som om dei har mista balansen». I mange av dei andre tekstane er det akkurat som om Tormod Haugland skriv fiksjon når han skriv om bestefaren, at han berre finn på, men i denne teksten er det akkurat som om bestefaren kjem til syne, avslører seg, og samstundes avslører han deg, seier farmor i telefonen til meg. Eg svarer ikkje. Kva tykkjer du? spør farmor. Eg tykkjer, seier eg, at Haugland ofte gjer det vanskeleg ikkje å falle for teksten. Det går frå høgdepunkt til høgdepunkt. Han får det lokale, nærhistoriske og obskure til å ta på seg store forklaringsoppgåver. Sjølv der han berre skriv det sprøaste vas som du sit der og tenkjer at du gjennomskodar, så er det akkurat som om teksten skodar gjennom deg på same viset.
Farmor sukkar og flirer, ja, du Øystein, du Øystein, seier ho, med tonem éin, noko som er underleg, ho brukte alltid å uttale namnet mitt med tonem to.