Hans Herbjørnsrud: Brønnene

Mot nye djupner

I den sjuande novellesamlinga går Hans Herbjørnsrud lenger enn nokon gong. I alle retningar.

Av Øystein Vidnes

NOVELLER
Hans Herbjørnsrud
Brønnene
Gyldendal. 230 sider. 2006

Å starte brødteksten i ei bokmelding med å sitere den belgiske og amerikanske litteraturforskaren Paul de Man er ei halselaus gjerning, sjølv om det er blitt gjort før, eller kanskje nettopp difor. Så det skal eg ikkje gjere. Av uklare grunnar, altså, kjære lesar, desse små setningane først: Bli med ned trappa! Vi blir nøydde til å gå ned i mørkret om vi skal seie noko om Hans Herbjørnsrud si nye bok.

I det korte essayet «The Return to Philology» skriv Paul de Man om korleis «berre det å lese» undergrev dei generelle oppfatningane om litteratur. Han skriv at nærlesing kan avsløre språklege strukturar som det vil vere litteraturundervisinga sitt hemmelege mål å halde skjult. I denne samanhengen kan forståing bli forstått som «ei defensiv rørsle»: Det vi til vanleg vil kalle forståing, er ein strategi for å verne seg mot konsekvensane av lesing. Denne strategien kallar de Man andre stader òg for antropomorfisering, eller kanskje, om du vil, humanisering.

Utan at ein på nokon måte treng å kalle seg dekonstruktivist, er denne – halvt uforståelege eller halvt forståelege – forståinga av litteratur aktuell for lesaren av Brønnene, men ho er òg viktig på sjølve handlingsplanet, for hovudpersonen i den lengste novella, «Skjelettet og anatomiboka».

Berserkargang. Denne teksten er ein feberheit berserkargang av ein novelle. Ja, det er gode grunnar for å seie at denne novella er for god til å vere ei novelle. Truleg er ho eit prosadikt på 102 sider som berre let seg synge i akustikken til sirkulære holrom, som til dømes brønnar. Ho er like språkleg rik som alt Herbjørnsrud har skrive, og ho har dessutan eit strók av angrep og oppgjer. Hovudpersonen angrip ein litteraturforskar som blir ståande som eit symbol på den norske litteraturhistorietradisjonen, og han gjer opp rekneskap for ein forfattarskap som til forveksling liknar på Herbjørnsrud sitt eige.

Opptakta er ein ryddesjau. Då hovudpersonen, som er lærar ved Sagaheim folkehøyskole, skal rydde ut av det gamle materialrommet på skulen i 1976, må han avgjere om det gamle skjelettet i mahogniskapet inst i hjørnet er verdt å ta med seg over i det nye undervisingsbygget. Svaret blir nei: Han tek det med seg heim til garden sin i staden.

Skjelettet skal ha tilhøyrt ein gammal bonde frå Numedal som blei slått i hel i 1835, og obdusert ved Universitetet i Oslo, med mellom andre lækjarstudenten Henrik Wergeland som ein av tilskodarane. Obduksjonen viser at bonden hadde blitt slått i hel med øks, og alt peikar mot at det er hans eigen bror som står bak udåden. Hovudpersonen i Herbjørnsrud si novelle nøstar opp historia bak skjelettet, og korleis det er knytt til eit upublisert dikt av Henrik Wergeland, «Cain og Abel». Handlinga krinsar om hovudpersonen si jakt på dette diktet, og om korleis han sidan prøvar å bli kvitt det. Vi møter dessutan ein ikkje namngitt, overspent litteraturforskar som òg har kome på sporet av diktet.

Wergeland-tradisjonen. For ordens skuld: Diktet «Cain og Abel» finst ikkje utanfor Herbjørnsrud si novelle – skjønt kven veit? – men her gjer det seg di meir gjeldande, sjølv om nesten ingen har lest det. «Dette diktet har sett for mye. De sju siste sidene stirrer øyelokksløst inn i en framtid som ingen av oss er sterke nok til å skue,» skal folkehøyskolelæraren Sjur ha advart då han leste halve diktet høgt i 1918. Siste halvparten leste han berre for seg sjølv. Konsekvensen var at han strauk med, på same måten som Wergeland sjølv.

Herbjørnsrud leikar seg med ei alvorleg forståing av litteratur som ein kamp mellom krefter vi på kvardagar ikkje kan eller vil skilje frå kvarandre, men som er uforeinelege på heilagdagar. Og alle dagar med bøker av Herbjørnsrud mellom hendene er heilagdagar. Prosaen og prosjektet er like hyperbolt som ein kombinasjon av førnasjonalistisk romantikk, futurisme og jordnær post-kvasomhelst, som det jo er.

Viss eg skulle over-humanisere Herbjørnsrud, kunne eg kalle han ein romantikar som i 2006 podar seg sjølv inn i ein oppdrøymd Wergeland-tradisjon. Men sjølv om det er sant, så er problemet at Herbjørnsrud veit det er sant, og han veit at lesaren veit det. Og om lesaren ikkje veit det, så er det fordi den sanne setninga ikkje let seg sameine med Herbjørnsrud sitt fantastiske språk, hans «vesle» språk, på lågmælt høgstil eller høgmælt lågstil. Og språket er «lite» fordi det er «hans», altså eit solid minoritetsspråk, slik Wergeland sitt språk også var det.

Og sanninga om novella er kutta av frå den beskrivande setninga på same måten som Wergeland sine dikt ikkje let seg sameine med Wergeland-tradisjonen, som har gjort namnet like kjent som dikta sjølv er framande. I originalitet og energi overgår Herbjørnsrud si bok Georg Johannesen sitt kjetterske bidrag til Wergeland-resepsjonen, pamfletten Den første sommerfugl frå 1997.

Elastisk. Det må seiast at Herbjørnsrud ikkje berre tøyer språket og litteraturen her, han tøyer lesaren òg, i mange retningar, og særleg i den siste novella i samlinga, «Dvergmål» blir tolmodet sett alvorleg på prøve. Men så langt Hans Herbjørnsrud strekkjer seg utan å miste fotfestet på tunet i Heddal, så elastisk han er i den sjuande novellesamlinga og det 69. året, ville det ha vore ei skam av ein skarve lesar å klage på ryggproblem.

Eg gløymde nesten å nemne at den første novella er ei suveren opning, sjølv om ho har ein fiks slutt. Og den nest siste teksten, som er ein svært levande monolog lagt i munnen på ei jente som ikkje klarer å bestemme seg om ho vil ha mannen sin eller rørleggaren, ville ha vore ein betre måte å gå inn for landing på enn det kaotiske ekko-kammeret av eit vaskeromsdrama heilt til slutt. Men det gjer ikkje noko.

Sagt med utmatta, men begeistra stemme, inn i eit avløpsrør eller ein mikrofon: Eit lite steg for Hans Herbjørnsrud, eit stort steg for litteraturen!

Morgenbladet, 22. september 2006

Kyrre Andreassen: Svendsens catering

Litterært fesjå

Han heiter Johannes Svendsen, og han blir vist fram for oss. Kvifor?

Av Øystein Vidnes

ROMAN
Kyrre Andreassen
Svendsens catering
200 sider. Gyldendal. 2006

Då eg leste Svendsens Catering skjedde noko som ikkje skjer for ofte: Eg blei underhalden av ein middelaldrande, litt stakkarsleg mann frå Drammen. Det kjendest trygt. Litt for trygt.

Å bli underhalden av har sjølvsagt mange aspekt, som å sjå, høyre, kanskje føle med og kanskje til og med forstå. Slik sett er det litterære prosjektet til Kyrre Andreassen vellykka. Men fordi Svendsens Catering er ei bok det er så lett å lese og på mange måtar lett å like, er ho òg ei bok som lett avslører den vanskelege lesaren. Og når eg no – ved å lese Svendsens Catering – har tenkt å la meg avsløre som ein vanskeleg lesar, er det fordi eg, trass alt, og på grunnlag av denne boka, har meir tru på forfattaren enn på Johannes Svendsen.

Handlinga i Svendsens Catering er ikkje omfattande. Johannes Svendsen blir forleten av kona, og han startar opp sitt eige catering-firma. Forsøka han gjer på å vinne kona tilbake er dårleg gjennomtenkte, og snarvegane han tek for å få i gong catering-verksemda er til dels svært moralsk tvilsame. Det heile er kledd i ei frisk språkleg drakt, med høgt energinivå og ei boblande glede over treffande skildringar: «Tynne reklet, hvite bukser og grønn jakke, han så jaggu meg ut som en purre.»

God på botnen. Men det ytst sympatiske ved å la ei stemme som Svendsens kome til orde, blir dempa litt av forma boka har fått: ein velkomponert talestraum med passeleg lange setningar. For det er trass alt ikkje Svendsen sjølv som har skrive denne boka. Det er det nemleg Kyrre Andreassen som har gjort. Det står på omslaget. Om Svendsen hadde skrive ei bok, kva slags bok ville det ha blitt? Det er ikkje sikkert det er eit interessant spørsmål, sidan svaret har meir med litterær smak enn med framstillinga av sanning å gjere. Men sidan det må vere slik at dei liva vi ser rundt oss passar betre inn i norske samtidsromanar enn norske samtidsromanar ser ut til å passe inn i dei liva vi ser rundt oss, så er det kanskje rett av Andreassen å prøve å skrive den boka Svendsen ville ha glede av å lese, heller enn den han ville ha skrive.

Den vanskelege lesaren vil likevel gløyme omsynet til Johannes Svendsen ein augneblink, og seie at det problematiske ved Kyrre Andreassen sitt prosjekt er det same som han synest er problematisk ved hunde- eller katteutstillingar. For å seie det enklare: Kva er skrivaren sin motivasjon for å vise meg Johannes Svendsen? Og vil ikkje denne motivasjonen påverke korleis Svendsen blir framstilt? Og kva får Svendsen sjølv ut av det heile? Eg veit meir om det å vere – eller i alle fall det å framstille – ein middelaldrande, litt stakkarsleg, men arbeidssøkjande mann frå Drammen enn eg gjorde før eg leste boka. Men veit eg alt? Eg veit at Johannes Svendsen – og sikkert mange Svendsenar med han! – er god på botnen, sjølv om han heile tida gjer dumme ting. Men kor sant er det?

Lågt refleksjonsnivå. Eit relevant samanlikningsgrunnlag for Svendsens Catering er svenske Jonas Hassen Khemiris Et øye rødt, frå 2003. Men der forma hos Khemiri er ei fiktiv dagbok på eit godt forsøk på gjennomført innvandrarsvensk, er forma hos Andreassen realistisk roman på godt gjennomført, munnleg prega romanspråk. Ein kan spørje seg kor viktig denne skilnaden er, for dei to romanane er likare enn ein skulle tru.

Forfattaren Khemiri dukkar opp som ein bifigur i historia til tenåringen Halim. Og her, når Svendsens Catering er opprådd for ekstrahjelp, er det jammen ikkje nokon annan enn forfattaren Kyrre Andreassen som blir hyra inn. Andreassen gjer ein grei figur, sjølv om Svendsen har ein velgrunna skepsis mot å hyre inn «en forfatter av noe slag, en litt nervøs type som ifølge Bjørn sulla hjemme som ei gammaldags husmor». Bortsett frå at grepet er morosamt, er det framandgjerande i høve til forteljinga og fungerer som ein fiksjonalisert refleksjon rundt kvifor denne boka blir skriven. Det er likevel ikkje nok. Generelt må det seiast at sjølv om den språklege intensiteten i Svendsens Catering er høg, er ikkje refleksjonsnivået like høgt.

Men ikkje lågt nok. Slik sluttar første kapitlet i boka: «Og hun bare dro fra meg. Samme åssen en snudde og vendte på det, så var det ikke rettferdig. Det var ikke rettferdig i det hele tatt.»

Det er ingenting bortsett frå Svendsens eigne påstander, og ein overkontrollert eller desillusjonert omgang med eigen seksualitet, som skiljer Svendsen sitt indre liv frå ein 14–15-åring, kanskje litt veslevaksen, med ei nyoppdaga, famlande glede over underlege språklege utrykk. Problemet er likevel ikkje at refleksjonsnivået ikkje er høgt. Problemet er at det ikkje er lågt heller. Det er passeleg naivt og hjertegodt, nok til å gi Svendsen like delar truverd og sympati, men ingen djupner eller høgder som kunne peikt i retning av at Svendsen ikkje heng så altfor godt saman, han heng tusen gongar betre saman enn sjølv den enklaste lesaren.

Kjensla er litt for påtrengande av at forfattaren ønskjer å vise Svendsen fram. Vi skal godta han og like han, trass i alle dei feila han har, samtidig som forfattaren aldri slepper han heilt av syne, i tilfelle han skulle finne på noko verkeleg tragisk. Risikoen er der nok, men vi kjenner oss litt for trygge i dette språket.

Morgenbladet, 15. september 2006